Kanser Tedavisi (Çocukta)
Kanser tanısı kesinleşen çocukların tedavi planı, gerekli durumlarda cerrahi ve radyasyon onkolojisi gibi farklı disiplinlerinde görüşü alınarak çocuk onkologları (kanser uzmanları) tarafından yapılır. Doğru tedavi planı yapılabilmesi için öncelikle kanserin tipine göre vücuttaki yaygınlığı araştırılmalıdır. Bu amaçla, hastanın ayrıntılı muayenesini takiben tümörün yerine ve tipine göre akciğer ve karın bölgelerinin tomografisi (BT) ve ultrasonografisi (USG) yapılarak hastalığın bu bölgelere yayılıp yayılmadığına (metastaz) bakılır. Aynı amaçla hastadan alman kemik iliği incelenir, beraberinde çeşitli kan testleri yapılarak değerlendirilir.
Bu testlerin sonucunda hastalığın vücuttaki yaygınlığının derecesine (evresine) karar verilir. Hastalığın evresine göre de doktor tarafından hastanın tedavisi planlanır. Tedavilerde seçilen ilaçlar çocuktan çocuğa ve kanserin tipine göre değişebilir. Hastalığın uygulanan tedaviye cevabına göre başka ilaçlarla tedaviye devam edilir veya bunlara ek olarak ameliyat, ışın tedavisi (radyoterapi) önerilebilir.
Tedavinin sağlıklı yürütülmesi ve başarısında doktor, hasta çocuk (yaşına göre) ve ailenin işbirliği çok önemlidir. Kanser tanısı konulan çocuğa ve ailesine deneyimli konusunda uzman doktorlar tarafından hastalığın adı, özellikleri, tedavisinin nasıl olacağı, ne sıklıkta nerede (hastanede yatarak veya yatmadan) verileceği, ne kadar süre devam edeceği ve ne zaman kesileceği, tedavi sırasında hastayı bekleyen yan etkiler ve bunlardan nasıl korunması gerektiği konusunda bilgiler onların anlayacağı bir dille anlatılmalıdır. Tedavi edildikleri merkezden uzakta yaşayan hasta ailelerine doktorlarına ulaşabilecekleri iletişim adresleri verilmelidir.
Tedavi Yöntemleri:
Kanser tedavisinde çeşitli disiplinler birlikte çalışarak en iyi sonuca ulaşmayı amaçlar. Tedavide en sık uygulanan yöntemler cerrahi tedavi, ilaçlarla tedavi (kemoterapi), ışın tedavisi (radyoterapi), immünoterapi, kemik iliği naklidir. Kanserin tipine ve hastanın yaşına göre yukarıdaki tedavi yöntemlerinden bir veya birkaçı birlikte uygulanabilir.
1. Cerrahi Tedavi:
Pek çok solid tümörde (kemik iliği ve lenf bezi kanserleri dışındaki kanserler) cerrahi tedavinin en önemli bölümüdür. Kanserli dokunun yerleştiği yere göre çevre dokulara zarar vermeden tamamının çıkartılması amaçlanır ve uygulamaya çalışılır. Tümör çok büyük olduğunda tam çıkartılabilmesi için ameliyattan önce ilaçlarla ve ışın tedavisiyle küçültülmesine çalışılır. Ameliyat kararı verilen çocuğa ve aileye ameliyat ile ilgili açıklamalar yapılmalıdır. Cerrahiye bağlı erken yan etkiler cerrahinin yerine göre değişen ağrı, kusma, bir süre ağızdan beslenememe olabilir.
Çocuk Ve Kanser Tedavisine Bağlı Organ Kaybı: Tanı sırasında tedavi amaçlı ameliyatlarda organların tamamen çıkartılmadan korunması önemlidir. Bunlara rağmen tedavi başında veya ilerleyen zaman içerisinde bazı organların korunması hasta için hayati önem taşıdığında mümkün olamaz.
Bu çeşit ameliyatlar içerisinde çocuğu ve aileyi en korkutanlar gözün alınması (enükleasyon), kol veya bacağın kesilmesi (amputasyon), idrar torbasının alınması gibi ameliyatlardır. Amputasyon özellikle genç hastalar için yaralayıcı olmaktadır. Hastalara ve ailelerine ortopedistlerle birlikte protezler hakkında bilgiler verilmeli yeterli açıklamalar yapılmalıdır. Çocuk ruh sağlığı bölümleri ile işbirliği yapılması yararlı olabilir.
2. Kemoterapi (ilaç tedavisi):
Kanserli hücreleri yok etmek için özel ilaçlarla yapılan tedavidir. Bu tedavide verilen ilaçlar kan yoluyla vücuda yayılarak vücudun her bölgesinde bulunabilecek kanser hücrelerinin yok edilmesine yardımcı olur. Tedavide tek ilaç, çoğu kez de birden fazla ilaç birlikte kullanılır. İlaç tedavisinde kullanım yolları damar içine (intravenöz) verilenler, kas içine (intramuskuler) verilenler, belden su alınarak (intratekal) verilen ilaçlar en sık kullanılan yollardır.
Son yıllarda uzun süreli tedavi alan hastalar için sıkıntı yaratan tekrarlayan enjeksiyonlardan kaçınmak hastanın stresini azaltmak amacıyla cilt altı ve damar içine yerleştirilen sistemlerle (portlar) tedavi verilebilir. Bu şekilde hastaların tedaviye bağlı stresleri ve ağrılarını azaltmak mümkündür.
3. Radyoterapi (ışın tedavisi):
Kanserli bölgeyi odaklayarak uygulanan yüksek enerjili ışınlarla kanser hücrelerinin öldürülmesidir. Kanseri bulunduğu bölgede sınırlamayı amaçlar. Ayrıca kanserin yayıldığı bölgelerde ışınlanarak hastalık kontrol altına alınmaya çalışılır. Işın tedavisi, gelişmekte olan çocuklarda ki yan etkilerinden dolayı daha kontrollü kullanılır. Işın tedavisinden önce hasta ve hasta ailesi tedavi hakkında radyasyon onkologları tarafından bilgilendirilmelidir.
4. İmmünoterapi:
Biyolojik tedavi olarak kabul edilir. Bağışıklık yanıtını uyaran ajanların kullanıldığı tedavi yöntemi olup tümöre karşı bağışıklık yanıtının uyarılmasıdır. Hastalıkları ve kanseri önlemek için normalde vücut tarafından yapılırlar. Aynı zamanda kanser tedavisinde kullanılmak üzere dışarıdan da verilebilirler.
Böylece vücudun korunma mekanizmalarına destek vererek vücuttaki yabancı olaylara (kanser) karşı savunmalarına destek olunur. Bu verilen maddelere tıpta biyolojik cevap uyaranları denilir. Kanser tedavisinde bu uyaranlar kanser hücrelerini öldürür Kanser tedavisinde en sık kullanılan biyolojik cevap uyaranları sitokinler, interlökinler, monoklonal antikorlardır.
5. Kemik iliği ve Periferik Kan Kök Hücre (Stem Cell) Nakli:
Kemik iliğinde hastalıklı kan hücreleri veya kanserin tedavisinde verilen ilaç ve ışın tedavisi ile ölen ilik hücrelerinin yerine sağlıklı ilik hücrelerinin (kök hücrelerin) verilmesidir. Kanserli çocuklarda kemik iliği nakli ya doğrudan ilik hücrelerini tutan kan kanserli (lösemi), beze kanserli (lenfomalı) hastalıklarda veya daha farklı kanserlerde hastalığı kontrol altına alabilmek için hastalara çok yüksek miktarlarda ilaç veya ışın tedavileri verilmek zorunda kalındığında bu ağır tedavilerle tamamen ölen ilik ve kan hücrelerinin yenilenmesi için yapılır.
İlik ya da kandan elde edilen sağlıklı kök hücreler tedaviden sonra hastalara verilerek yeni sağlıklı hücrelerin gelişmesi beklenir. Kök hücrelerin çoğu kemik iliğinde olmak üzere kanda ve göbek kordonunda bulunur ve transplantasyon (nakil) için kök hücre kaynağı (donör, verici) olarak kullanılırlar.
Kemik iliği naklinde (transplantasyonunda) kök hücrelerin kimlerden elde edileceğini bilmek de önemlidir.
Otolog Transplantasyon: Hastanın kendisinin ilik veya kan kök hücreleri kullanılarak yapılır. Bunun için kök hücreler ilik veya kandan özel aletler kullanılarak toplanır ve hastaya önceden doktoru tarafından planlanan yüksek doz tedaviden ve eğer gerekli görülürse tüm vücut ışınlamasından sonra önceden planlanan günde hastaya damardan geri verilir.
Allojeneik Transplantasyon: Kardeş veya aileden veya aile dışında bir vericiden elde edilen kök hücrelerin hastaya verilmesidir. Bu durumda hasta ve vericinin doku grupları tam uyumlu olmalıdır. Kordon kanından yapılan tüm transplantasyonlar allojeneiktir. Doku uyumu tam olamayan durumlar dada merkezin kararına göre transplantasyon yapılabilir.
Kemik iliğinde hastalıklı kan hücreleri veya kanserin tedavisinde verilen ilaç ve ışın tedavisi ile ölen ilik hücrelerinin yerine sağlıklı ilik hücrelerinin (kök hücrelerin) verilmesidir. Kanserli çocuklarda kemik iliği nakli ya doğrudan ilik hücrelerini tutan kan kanserli (lösemi), beze kanserli (lenfomalı) hastalıklarda veya daha farklı kanserlerde hastalığı kontrol altına alabilmek için hastalara çok yüksek miktarlarda ilaç veya ışın tedavileri verilmek zorunda kalındığında bu ağır tedavilerle tamamen ölen ilik ve kan hücrelerinin yenilenmesi için yapılır.
İlik ya da kandan elde edilen sağlıklı kök hücreler tedaviden sonra hastalara verilerek yeni sağlıklı hücrelerin gelişmesi beklenir. Kök hücrelerin çoğu kemik iliğinde olmak üzere kanda ve göbek kordonunda bulunur ve transplantasyon (nakil) için kök hücre kaynağı olarak kullanılırlar.
Singeneik Transplantasyon: Aralarında doku uyumu tam olan ikiz kardeşten yapılan transplantasyondur. Hastalara transplantasyondan önce büyük damarlardan birisine genellikle boyun damarları tercih edilir kalıcı bir kateter yerleştirilir.
Bu kateterden kök hücre verilmesi, gerekli durumlarda kan ve antibiyotik ve diğer gerekli ilaçların verilme işlemi de yapılır. Hastaya geri verilen sağlıklı kök hücreler hastanın kemik iliğine giderek yerleşir ve orada sağlıklı alyuvarlar, akyuvarlar ve kan pulcuklarının yapımı yeniden başlar. Bu hücrelerin ortaya çıkması genellikle transplantasyondan 13-28 gün sonra gerçekleşir.
Bu süre içinde hastada alyuvar yetersiz olacağından kansızlık (anemi), kan pulcuğu (trombosit) yetersizliğinde kanamaya eğilim ve akyuvarların (lökosit) yetersizliğinde mikroplara güçsüzlük sonucu enfeksiyon gelişebilir. Bu süre içinde hasta özel odalarda tutularak enfeksiyonlardan korunmaya çalışılır. Hastaya alyuvar ve kan pulcuğu desteği verilir. Kemik iliği transplantasyonundan sonra hastanın immünolojik sistemin tam düzelebilmesi 1-2 yıl alabilir.
Tedavi Seçeneklerinin Yan Etkileri:
Çocukluk çağı kanserlerinde günümüzde modern tanı ve tedavi yöntemleri ile yüksek oranlarda tam iyileşme sağlanabilmektedir. Kanser tedavisinde kullanılan kemoterapi ilaçları ve radyoterapi tümör hücrelerini öldürmek amacıyla verilirken vücudun sağlıklı hücrelerinde de istenmeyen bazı etkilere yol açabilir.
Genel olarak kemoterapi ilaçlarının ortak yan etkileri kısa dönemli ve uzun dönemli olarak ayrılabilir. Her hastada ve her tedavi verildiğinde tüm yan etkilerin görülmesi beklenmez. Yan etkiler ilaçların cinsine, dozlarına ve hastanın ilaçlara duyarlılığına da bağlıdır. Yan etkilerin bulantı ve kusma gibi bazıları ilaçlar uygulanırken ortaya çıkabilir ve geçicidir.
Kanser tedavisi verilen hastalarda geç yan etkiler hastanın yaşına, tedavilere, etki altında kalan doku ve organlara göre değişik derecelerde ve çok çeşitlidir.
Tedavilere Bağlı Erken Yan Etkiler:
1. Kan hücrelerinde düşüklük: Kan sayımı değerlerinde düşüklük genellikle hafif olmakta, kendiliğinden düzelebilmektedir. Hemoglobin düzeyi düşerse kansızlık ortaya çıkar, hastaya kan verilmesi gerekebilir. Akyuvar sayımında düşüklük olursa hastada enfeksiyonlara yatkınlık gelişebilir, ateşi yükselebilir.
Kan pulcuk sayımı düşük ise hastaların çarpma, vurma, düşme gibi durumlardan sakınılması, bir yerlerini kesmelerinin önlenmesi gerekir. Kanama durumunda veya risk varsa hastalara trombosit süspansiyonu verilerek kan kan pulcuk düzeyi yükseltilebilir.
2. Bulantı ve kusma: Günümüzde kemoterapiye bağlı bulantı ve kusmanın önlenmesine yönelik etkili ilaçlar elimizde bulunmaktadır. Bazen bu önleyici ilaçlara karşın bulantı ve kusma gelişebilir veya kemoterapiyi izleyen birkaç gün boyunca devam edebilir. Böyle bir durumda hastayı izleyen doktorla iletişime geçilmesi veya bir sağlık kuruluşuna başvurulması gerekir.
3. Ağız içi sorunları: Kemoterapi ilaçları ağız içini kaplayan mukozada zedelenme, pamukçuk, tat duyusu değişiklikleri, dişler ve diş etlerinde çeşitli yan etkilere neden olabilir. Baş ve boyun bölgesine radyoterapi alan hastalarda da benzer yan etkiler olabilir. Kemoterapi verilen çocuklarda ağız bakımı çok önemlidir.
Ağız dışında yemek borusu, mide ve bağırsak da kemoterapinin etkisiyle zedelenme olabilir ve ülserler, ishal, karın ağrısı gibi sorunlar, bazen de kabızlık gelişebilir. Genellikle geçici olan bu sorunlar destek tedavisiyle düzelir.
4. Enfeksiyon Riski: Kemoterapi verilmekte olan hastalarda yüksek ateş enfeksiyon belirtisi olabileceğinden hemen doktorunuza haber verilmesi veya bir sağlık kurumuna başvurulması gerekir. Akyuvar sayımında ciddi düşüş ile beraber yüksek ateşi olan hastaların bir süre hastaneye yatırılarak takip ve tedavisi gerekebilir.
Akyuvar sayımında düşüklük durumlarında çocukların maske takması, enfeksiyonu olan kişiler ile temas etmemesi ve kalabalık ortamlarda bulunmaması gerekir.
5. Saç Dökülmesi ve Cilt Etkileri: Kemoterapi ilaçları değişik derecelerde saç köklerindeki hızlı çoğalan hücreleri de etkileyerek geçici olarak saçlarda seyrelme veya dökülmeye neden olabilir. Saç dökülmesi çoğunlukla geçici olup kemoterapinin kesilmesinden sonra birkaç hafta içinde saçlar yeniden çıkar. Benzer şekilde cilt kuruluğu, kaşlar, kirpikler ve vücudun diğer tüylerinde dökülme gelişebilir. Bu etkiler de büyük oranda geçicidir.
6. Alerjik reaksiyonlar: Bütün kemoterapi ilaçlarının alerjik reaksiyonlara neden olma olasılığı olabilir. Etoposid ve L Asparaginaz gibi bazı ilaçlar ile risk daha yüksektir. Alerjik reaksiyonlar çoğunlukla ciltte döküntü veya kaşıntı şeklinde olur.
7. Bulaşıcı Hastalıklar ve Aşılar: Kemoterapi verilmekte olan hastalarda bağışıklık sisteminde zayıflama olabildiğinden su çiçeği, kabakulak gibi çocukluk çağının bulaşıcı hastalığı olan kişilerden uzak tutulmaları önemlidir.
Çocuk hastalara kemoterapi verildiği süre boyunca ve tedavi kesimini izleyen aylarda özellikle kızamık, kabakulak, çocuk felci (polio) gibi canlı virüs aşılarının yapılmaması gerekir. Yine hastanın kardeşlerine ve ev halkına çocuk felci aşısı yapılmaması gerekir.
Tedavilere Bağlı Geç Yan Etkiler :
1. Büyüme Geriliği ve Diğer Endokrinolojik Geç Etkiler: Kanser tedavileri devam ederken boy uzamasında gerilik sıklıkla görülebilir. Hipotalamus veya hipofiz bölgelerine yüksek dozda uygulanan radyoterapinin veya cerrahinin etkileri ile büyüme hormonu eksikliği için risk artar. Baş – boyun bölgesinde tümörü olan çocuklarda da radyoterapiye bağlı olarak ciddi büyüme geriliği gelişebilir. Kafa bölgesine radyoterapi alan çocuklarda pubertede gecikme görülebilir.
Düşük dozda radyoterapinin hipotalamus ve hipofiz bezini erken uyarması sonucunda puberte bazen erken başlayabilir. Omurga ve omurilik bölgesine radyoterapi verilmesi omurgada büyümeyi etkileyerek boy kısalığına katkıda bulunur. Kanser nedeniyle tedavi verilen çocukların obezite, adale kitlesinde azalma, yağ dokusunda artış da görülebilir.
Büyümenin etkilenmesinin erken tespiti ve tedavisi için çocukların büyüme açısından düzenli ve yakın izlemi gerekir. Büyüme geriliğinin büyüme hormonu eksikliğine bağlı olduğu saptanırsa, dışarıdan büyüme hormonu tedavisi verilebilir.
2. Tiroid Bezi: Hipotiroidi (tiroid bezinin az çalışması) boyuna radyoterapi alan hastalarda en sık görülen geç etki olup kafaya ve omurgalara radyoterapi alan hastalarda da risk olabilir. Hastalara dışarıdan tiroksin tedavisi verilmesi gerekebilir. Hipertiroidi (tiroid bezinin fazla çalışması) ise boyuna radyoterapi verilmesi sonrasında düşük oranlarda görülebilir. Radyoterapi sonrasında tiroid bezinde çoğunluğu iyi huylu olmak üzere nodüller gelişmesi için de risk artmıştır.
3.Gonadlar (Testisler ve Yumurtalıklar): Kanser tedavileri çocuklarda gonadların üreme ve hormonsal işlevlerinde bozulmaya neden olabilir. Etkiler tedavi yöntemine, doza ve hastanın yaşına göre değişiklik gösterir. Sperm yapımının daha fazla etkilenmesi nedeniyle infertilite riski, özellikle ergenlik dönemi ve sonrasında olmak üzere, erkek çocuklarda kızlara göre daha yüksektir. Puberte (ergenlik dönemi) öncesi çocuklardaki etkilenmeler ancak puberte döneminde anlaşılabilir.
Kızlarda karın bölgesinin veya tüm vücut ışınlamasının hem yumurtalıklarda hem de rallimde önemli etkileri olabilir. Radyoterapi etkisi ile yumurtalıklarda hem germ hücreleri hem de endokrinolojik işlevlerde bozukluk birlikte görülür.
Yumurtalıklar puberte öncesinde radyoterapi etkilerine daha dirençli olup ilk adetin başlaması 1 yıl kadar gecikse de vakaların büyük kısmında fertilite sorunu yaşanmaz. Kemoterapi ilaçlarının etkisi ile ergenlik çağında ikincil cinsel gelişim aşamalarında gerilik ve hormon düzeylerinde düşme görülebilir. Hormon düzeylerinin çalışılması ve sonuçlara göre hormon tedavisi yapılması düşünülmelidir.
4. Kalp ve Dolaşım Sistemi Üzerine Etkiler: Kalbe istenmeyen etkileri en iyi bilinen ilaçlar adriamisin ve antrasiklin grubu içindeki epirubisin, daunorubisin, idarubisin gibi diğer ilaçlardır. Kalp üzerindeki istenmeyen etkiler %10’a varan sıklıkta görülebilir.
Kalbin kan pompalamasında bozulma, kalp yetmezliği, ritim bozuklukları (aritmi), kalbi saran zarlarda sıvı toplanması (perikardiyal efüzyon) gibi sorunlar düşük sıklıkta da olsa görülebilir. Bu istenmeyen etkiler kalıcı da olabilir. Tedavi süresince ve tedaviler tamamlandıktan sonra da kalp kontrolleri düzenli olarak yapılır.
5. Solunum Sistemine Etkiler: Hem kemoterapi hem de radyoterapinin çocuklarda akciğerler üzerine erken ve geç istenmeyen etkileri olabilir. Akciğerlerdeki yan etkiler kısmen geri dönüşümlüdür. Akciğerlerin elastik ve esnek yapısında bozulma olursa egzersiz ile solunum sıkışması, düz yatamama, morarma, yorgunluk gibi bulgular gelişebilir.
Radyoterapi dozlarının düşük tutulması, yan etkileri artırabilecek ilaçların mümkünse eş zamanlı verilmemesi önerilir. Akciğerlere yan etkisi en iyi bilinen kemoterapi ilacı bleomisin olup yan etkiler için toplam ilaç dozu önemlidir. Yakınması olmayan hastalara 2-5 yılda bir kontrol için akciğer grafisi ve solunum fonksiyon testleri yapılmalıdır.
6. Mide, Bağırsaklar ve Karaciğere Etkiler: Mide ve bağırsaklarda doz ve uygulanan bölgeye göre değişmekle beraber radyoterapiye bağlı yapışıklıklar, darlıklar, ülser ve emilim bozuklukları gelişebilir. Kronik enterokolit (bağırsak iltihabı) ve fibrozis (bağ dokusu oluşumu) genellikle yüksek dozlarda gelişebilir.
Kemoterapi ilaçları tek başlarına kronik karaciğer zedelenmesine yol açabilir. Ağız yoluyla günlük alınan metotreksat, dozdan bağımsız olarak, karaciğerde fibrozise neden olabilir. Bu ve bazı diğer ilaçlar kullanılırken karaciğer fonksiyon testlerinin izlenmesi ve doz ayarlaması gerekir. Karaciğerin aldığı radyoterapi dozlarının düşük tutulması, ağız yoluyla verilen metotreksat kürlerinin daha kısa tutulması gerekir.
7. Böbrekler ve İdrar Yolları Üzerine Etkiler: Kemoterapi ilaçları genellikle böbrekler ve/veya karaciğer yoluyla vücuttan uzaklaştırılır. Böbreklere yan etki için riski en yüksek olanlar sisplatin, ifosfamid ve yüksek dozda metotreksattır. Bu ilaçların uygulamalarında kusmaların kontrol altında tutulması, sıvı alımının ve idrar çıkarımının yeterli olması böbreklerin çalışması ve zarar görmemeleri için çok önemlidir.
Karın bölgesine radyoterapi verilmesi, nefrotoksik (böbreğe zararlı) olabilecek başka bazı ilaçlar kemoterapi ilaçlarının böbreklere yan etkilerini artırır. Benzer şekilde böbreklerde tümör tutulumu olması, tek böbrekli olma durumlarında da risk yüksektir. Siklofosfamid veya ifosfamid tedavisi mesane mukozasında zedelenmeye neden olabileceğinden bu ilaçların yüksek dozlarda uygulamalarında “mesna” ismindeki mesane koruyucu ilacın da birlikte verilmesi gerekir.
8. Gözler: Kanser tedavileri ve hastalığın doğrudan etkileri ile görme kaybı, görme keskinliğinde azalma, bulanık görme, katarakt görülebilir.
9. Kulaklar: Kanser tedavileri çocuklarda yüksek frekanslarda işitmede azalma yanında kalıcı işitme kaybı, çınlama, dış kulak yolunda sertleşme ve salgılarda azalma veya kuruma gibi yan etkilere neden olabilir.
10. Nörolojik ve Psikolojik Geç Etkiler: Kanser tedavisi gören çocuklarda değişik derecelerde nörolojik ve psikolojik bozukluklar görülebilir. Kemoterapi ilaçlarının etkisi ile beraber veya tek başına radyoterapi en önemli nedendir. Radyoterapinin beyin üzerindeki etkileri beş yaş altında daha önemli olmakla beraber özellikle sinir gelişiminin devam ettiği 36 aydan küçük hastalarda daha belirgin olabilir. Radyoterapinin doz ve alanının kısıtlı tutulması ile bu etkiler azaltılabilir. Lomber ponksiyonla intratekal yol ile “beyin omurilik sıvısına” verilen kemoterapilerin sık olmasa da beyin ve sinir siteminde yan etkileri olabilmektedir.
11. Kas-İskelet Sistemi ve Yumuşak Dokular: Radyoterapinin kemik yapılar, adaleler, damarlar, lifler, yağ ve bağ dokusu yanında cilt üzerine çeşitli yapısal, işlevsel veya kozmetik olumsuz etkileri görülür. Özellikle küçük çocuklarda olmak üzere büyüme çağındaki çocuklarda kemiklerde ciddi büyüme geriliği görülebilir. Radyoterapinin etkileri doz ile ilişkili olup yüksek dozlarda etkiler belirginleşir. Boyun, kol ve bacaklar ile gövde adaleleri yanında kız çocuklarda meme dokusunda gelişme geriliği sık görülen yumuşak doku etkilerindendir.
Dişlerde ve yüz ve çene yapılarında gelişimsel, yapısal ve işlevsel bozukluklar hem radyoterapi hem de kemoterapiye bağlı olarak gelişebilir. Sistemik kortikosteroidler, kemoterapi ilaçları veya radyoterapiye bağlı olarak kemiklerde gelişme bozuklukları, osteoporoz veya osteopeniye neden olabilir. Yumuşak dokular ve ciltte nedbe dokusu, atrofi ve lenfatik ödem de radyoterapi sonrasında görülebilen diğer geç etkilerdir.
12. Kan Yapımı – Sayımları ve Bağışıklık Sistemi Üzerine Etkiler: Kanser tedavilerinin bağışıklık sisteminde bozukluklar yanında kemik iliğinin çalışması üzerinde olumsuz geç etkileri görülebilir. Dalağın ameliyatla çıkarılması sonrası hücresel bağışıklıkta bozukluklar ortaya çıkabilir. Yüksek dozda kemoterapi ve tüm vücut ışınlaması sonucunda hücresel bağışıklık sistemi bozuklukları görülebilir.
13. İkincil Kanserlerin Gelişmesi Riski: Kanserden iyileşmiş çocuklarda geç dönemde asıl birincil kanserin tekrarlaması dışında en önemli ölüm nedeni ikincil olarak gelişebilen diğer kanserlerdir. Yirmi yıl içinde ikincil kanserlerin görülme sıklığı yaklaşık %8-12 arası bildirilmiştir. Dokuların gelişme aşamaları da risk için önemlidir; meme dokusu puberte döneminde radyoterapi etkilerine daha duyarlıdır. Radyoterapi dozu ikincil kanser gelişiminde önemli olup kemoterapi verilmiş olması riski artırır.
Kemoterapi protokolleri uygulanırken hastaların ikincil kanser riski açısından da değerlendirilmeleri, etoposid gibi ilaçların toplam dozlarına çok dikkat edilmesi gerekir. Tedavi kesimi sonrası izlemde geçmiş tümör bölgeleri, radyoterapi uygulanan bölgeler yanında kan sayımları ve yaymaların dikkatli incelenmesi, açıklanamayan kan sayımı düşüklüğü durumlarında kemik iliğinin dikkatli değerlendirilmesi gerekir. Halsizlik, solukluk, kanamalar, kemik ağrıları, iştahsızlık, yüksek ateş gibi bulgular lösemiler için; ağrı, ele kitle gelmesi, kanlı gayta yapma gibi yakınmalar tümörler için bulgu olabilir.
Baş ağrısı, ruhsal durum değişiklikleri, bulantı, kusma, görme bozuklukları, havale geçirme ise beyin tümörlerine işaret edebilir. Bahsedilen yan etkilerin hepsinin tüm hastalarda görülmesi beklenmez. Hastaların çoğunda tedavi süresince ve sonrasında genellikle ciddi olmayan bazı yan etkiler görülmekte olup bunlar da destekleyici yaklaşımlarla çözülmektedir. Daha az sıklıkla hastalarda önemli yan etkiler ortaya çıkabilmektedir. Kanserli hastaların tedavilerinin ve izleminin tam donanımlı ve ilgili tüm dallarda uzman doktorların çalıştığı büyük hastanelerde yapılması çok önemlidir.