Gelişme Geriliği Nedenleri?

Gelişme Geriliği Çocukluk Çağında

Gelişim, bir çocuğun hareket, anlama, konuşma,., gibi işlevlerinin zaman içinde yaşına uygun olarak değişmesi ve artmasıdır. Bu bakımdan, ölçüm ve tartımla değerlendirilen “büyüme” den farklı bir kavramdır.

Normal çocuklarda gelişme hep aynı sırayı izler. Ancak işlevlerin başarıldığı yaşlar arasında bazı bireysel farklılıklar görülebilir: örneğin tamamen normal iki çocuktan biri 10 aylık, diğeri 14 aylıkken yürüyebilir. Normal sınırlar içinde kalan bu değişkenlik, genetik özelliklerden, sosyokültürel düzeyden, ayrıca çocuğun cinsiyeti, kişilik özellikleri, aile içindeki sırası, yatırılış veya oturtuluş biçimi gibi çeşitli özelliklerden etkilenir.

Genetik etmenler arasında anne babanın zeka düzeyleri, çevresel etkenler arasında beslenme ve beş duyu ile elde edilen deneyimler başta gelir. Bu nedenle çocuğun deneyim edinebilmesi için fırsat yaratılmalı, araştırıcı davranış teşvik edilmelidir. Çocuk bazı dönemlerde bazı uyaranlarla karşılaşmazsa, o işlev gelişememekte, ve bu eksiklik belirli bir yaştan sonra düzeltilememektedir. Örneğin göz ve görme yollarındaki doğuştan bozukluklar en fazla 18 aya kadar düzeltilerek çocuğa görsel uyaranla karşılaşma olanağı sağlanmazsa daha sonrası etkili olmaz. Dil öğrenmede 17 yaş, sosyal duygusal gelişimde 0-2 yaş duyarlı (kritik) olarak kabul edilir.

Çocuklarda Gelişimin (Zeka Ve Hareket Gelişimi) İzlenmesi

Gelişim basamakları her çocukta yaşıtları ile karşılaştırılarak değerlendirilir. Gelişimdeki gecikmeler ve sorunlar erken tanındıklarında düzeltilebilme olanağı fazladır. Buna karşılık özellikle hafif aksamaları erken tanımak anne baba ve hekim için güç olabilir. Gelişim hakkındaki kararı izlenimlere dayandırmak yanıltıcı olabilir. Bu nedenle sağlam çocuk takibinde gelişimsel tarama, en az boy kilo ölçümleri, kalça çıkığı ya da kansızlık taraması kadar önemli olup ilki ilk bir yaş içinde olmak üzere her çocuğa 6 yaşına dek en az 4 kez yapılmalıdır. Bu değerlendirme, gelişim testleri kullanılarak, rahat bir ortamda, çocuğun da sağlıklı ve rahat olduğu bir dönemde yapılır. Bunu yapabilecek en uygun kişiler çocukların en sık ve en erken dönemde karşılaştıkları personel olan hekimler, sağlık ocaklarındaki ebe ve hemşirelerdir. Ancak sağlık personeli bu konularda bilgi ve alışkanlık sahibi olmalıdır. Bunun yanı sıra anne baba ve diğer aile bireylerinin de çocukların belirli yaşlarda hangi işlevleri yaptıkları konusunda bilgili olmaları, bunları gözleyemediklerinde hekime başvurarak dikkate getirmeleri önemlidir. Gelişim yönünden risk altında olan bebekler özellikle erken ve sık olarak izlenmelidir.

Gelişme geriliği

Bir çocukta, o yaş ve topluma uygun olarak seçilmiş testlerle ölçülen yeteneklerin ortalamadan düşük olmasıdır. Zeka geriliği ile birlikte olabilir ya da olmayabilir.

Yaş: 18 yaşa kadar olan dönem.

Cinsiyet: Her iki cinste de görülür.

Risk Faktörleri

Aşağıda sayılan nedenlerin tümü çeşitli derecelerde (hafif, orta ya da ağır) gelişme geriliğine ya da hiperaktif durum, sadece konuşma sorunları gibi daha hafif ya da kısmi bulgulara yol açabilir.

1.Doğum öncesi nedenler

Gebelikte annenin kanamasının olması, tansiyonunun yükselmesi ya da uzun süre düşmesi,bazı mikrobik hastalıklar geçirmesi, ilaç veya radyasyona maruz kalması.

a. Bebekte beyin gelişim bozuklukları: Bazen parmak, dış kulak, saç, gibi vücut yapılarındaki hafif şekil bozuklukları buna eşlik edebilir. Belirgin dış yapı bozuklukları varsa kromozom bozuklukları akla gelmelidir. Gebelik sırasında bebek hareketlerinin azlığı dikkati çekmiş olabilir.

b. Kalıtsal hastalıklar: Başta fenilketonüri olmak üzere çok sayıda hastalık bu gruba girer. Çoğu, anne ve babanın taşıyıcı olduğu, her bebekte %25 hasta olma ihtimalinin bulunduğu ve akraba evliliklerinde daha fazla görülen hastalıklardır.

2.Doğum sırasında saptanan nedenler:

Erken doğuma ait sorunlar, doğum ağırlığının düşük olması, doğumda oksijensiz kalma veya zor doğum başta gelir. Oksijensiz kalma daha çok serebral palsi‘ye (beyin felcine) yol açar. Bu durumda bebeğin hareketleri, başını tutması, oturması gibi işlevlerinde sorun varken zeka geriliği daha az orandadır. Erken doğmuş (prematüre) bebeklerde özellikle ilk günlerde ağır solunum sıkıntısı veya kafa içinde kanama olursa, ilk haftalarda tıbbi tedavi gerekirse, çoğul (ikiz veya üçüz) gebelik sonucu ise ve çoğul gebeliklerde bebeklerden biri anne karnında ölmüşse diğeri için risk artar. Bu hastalarda baş çevresi ölçüldüğünde yaşı için beklenenden küçük bulunabilir, kol bacaklarda normale göre daha fazla kasılma olabilir.

3. Doğum sonrasına ait nedenler

Beyin iltihabı veya menenjit gibi ciddi enfeksiyonlar, kan şekerinin düşmesi, sanlık, yüksek ateş, ishal ve kusmaya bağlı ağır sıvı ve tuz kaybı, düşme çarpma sonucu beyin zedelenmeleri, zehirlenmeler, ağır beslenme bozuklukları, tiroid bezinin az çalışması, boğulma gibi nedenler, özellikle ilk yaşlarda karşılaşılmışsa beyin ve zekada arızalar bırakabilirler.

4. Çoklu genlere veya çevresel nedenlere bağlı zeka gerilikleri

Zeka henüz hepsi tanımlanmamış olan birçok gene bağlıdır: Ailedeki gen havuzundan çocuğun aldığı zeka genleri ile ilgili olarak zeka düzeyi bir miktar düşük olabilir. Bunları sosyal, kültürel ve ekonomik yoksunluklar gibi çevresel etmenlerden tam olarak ayırmak güçtür.

Belirti ve Bulgular

Bebek ya da çocuk o yaş için beklenen işlevleri (başını tutma, annesine gülümseme, oturma, oyuncak tutabilme, yürüme, hece söyleme,…) yapamaz. Bulgular gelişimsel düzeyin değerlendirilmesi sırasında izlenir: çocuğun çevreyle ilişkisi, çıkardığı sesler, hareketleri, el becerisi, tepkileri göz önüne alınır. Bir psikolog tarafından zeka testi ya da çocuk gelişimi eğitimi uzmanı tarafından gelişim testi verilir.

Tanı

Gebelik, doğum ve doğum sonrasındaki olayların gözden geçirilmesi, muayene bulguları, ve elde edilen verilere göre seçilecek laboratuvar tetkikleri yararlıdır. Tedavisi özel ve acil olan hastalıklar açısından, özellikle de doğumdan sonra kan alınıp tarama yapılmadıysa fenilketonüri ve tiroid bezi açısından kan tahlili yapılır. Beynin görüntülenmesi (bilgisayarlı tomografi, manyetik rezonans inceleme) gerekli olabilir.

Tedavi

Tanı kesinleştikten sonra tedavi seçenekleri gözden geçirilir.

1. Sebebe yönelik: Eğer özel tedavisi olan bir neden (örneğin fenilketonüri, hipotiroidi gibi) saptanmışsa buna yönelik tedaviye alınır.

2. Eğitsel tedavi: Henüz bebek bile olsa, gelişimsel düzeyine uygun bir eğitim programı planlanır. Bu konuda çocuk gelişim eğitimi uzmanı ve/veya psikologla yakın işbirliği gerekir. Ev halkının bebekle konuşması, oynaması, beden hareketleri yaptırması ve verilen program dahilindeki etkinlikleri yapması onun gelişimini etkileyecektir.

3. Diğer tedaviler: Gelişme geriliği zeka geriliğiyle birlikte ise, yani beyinde sorun varsa beraberinde havale geçirme, yutma güçlüklerine bağlı beslenme bozuklukları, göz kayması, kansızlık, salya akması, görme veya işitme azlığı, davranış bozuklukları, saldırganlık gibi ek sorunlar da görülebilir. Bunların tanımlanması ve tedavinin yönlendirilmesi çocuğun becerilerini belirgin derecede arttıracak, kapasitesini tam olarak kullanabilmesini sağlayacak, yaşamını kolaylaştıracaktır. Bu belirtiler gözlendiğinde hekime iletilmesi yerinde olur.

ilaçlar ya da besinler faydalı olur mu?

Hiçbir ilaç zekayı arttırmaz. Hastalığın gerektirdiği ilaçlar dışında ilaç kullanılmamalıdır.

Korunma

Akraba evliliklerinden kaçınılması, gebelik ve doğumların tıbbi takibi, annenin yaşı 18’in altı ya da 35’in üzerinde ise ya da daha önceki çocuklarından dolayı risk varsa gebelikte karından su alınması (amniyosentez), Yeni doğanda topuk kanından tarama yapılması, aşılama, zehirlenmeler ve kazalardan korunma ile gelişimsel geriliklerin bir ölçüde önlenmesi mümkündür.

Hekimler gelişimsel takibi bilir ve erken bebeklikten itibaren yaparlarsa gelişme geriliği erken tanı ve tedavisi yapılabilir. Bazı hastalık grupları için doğum öncesi (prenatal) tanı mümkündür. Bunun için ailede bir hastaya kesin tanı konmuş olması gerekmektedir. Bu konuda tam teşekküllü merkezlere, öncelikle üniversite hastanelerine başvurulmalıdır.

Seyir ve Sonuç

Durumların nedenine bağlı olarak değişmekle birlikte birçok durumda iyiye doğru gidiş, tamamen olmasa da gelişimsel basamakların kazanımı beklenir. Ancak kalıtsal, ilerleyici beyin hastalıklarında iyiye gidiş olmayabilir.