Kıkırdak, eklemi oluşturan kemiklerin uçlarını saran ve birbirleri üzerinde kaymalarını sağlayan yumuşak dokudur. Normalde parlak, mavimsi beyaz renkte ve kaygandır. Zarar gören ve tahrip olan kıkırdağın normalde parlak mavimsi beyaz olan rengi, pürtüklü sarımsı ve mat bir görünüm kazanır. Eklemi oluşturan kemikler arasındaki mesafe daralır ve bunun sonucunda kemik uçları adeta birbirine sürtünmeye başlar. Bu durum osteoartroz olarak adlandırılır.
Yaş ve Cinsiyet
Osteoartroz ileri yaş gruplarında ve kadınlarda daha fazla görülür.
Risk faktörleri
İleri yaş, aşırı kilo, ailesel yatkınlık, eklemin uzun süre tekrar tekrar kullanılması, kaza veya yaralanmaya bağlı olarak eklem mekaniğinin bozulması veya eklemi tutan bazı romatizmal hastalıkların geç evrelerinde kıkırdak dejenerasyonu (bozulma, yıpranma) gelişir.
Belirti ve Bulgular
Osteoartrozlu eklemde sertlik, tutukluk veya katılık hissi, ağrı yanında bazen de şişlik ortaya çıkar. Radyolojik olarak incelendiğinde eklem aralığının daraldığı, eklemi oluşturan kemiklerin birbirine yaklaştığı ve kemikte beyazlaşma (skleroz) olduğu dikkati çeker. Ayrıca adeta yeni kemik oluşumları gibi kemiksi çıkıntılar (osteofit) büyüyerek eklemi genişletir. Dışandan bakıldığında da eklemin normal şeklini kaybederek genişlediği gözlenir. Eklemin çevresindeki adaleler zayıflayabilir.
Osteoartrozdan kaynaklanan yakınmalar hangi eklemlerin etkilendiğine, ne kadar zamandan beri olduğuna ve genel sağlık durumuna bağlıdır. Yakınmalar günlük yaşamı etkileyebilir. Bu hastalıkta yakınmalar yavaş yavaş ortaya çıkarak eklemin kullanılması ile artar. Bir ya da iki eklemde ağn ve sertlik veya katılık hissi, hareket sırasında eklemden kıtırtı şeklinde ses gelmesi, eklemin genişlemesi, deforme olması ve bazı durumlarda şişlik en önemli belirtilerdir.
Osteoartroz herhangi bir eklemde gelişebilirse de bazı eklemlerin hastalıktan etkilenmeye daha yatkın oldukları bilinmektedir. Bunlar; boyunda en hareketli bölge olan 4üncü, 5inci, 6ıncı ve 7inci omurların arası (ağrı kollara, başın arka kısmına yayılabilir), belde en hareketli bölge olan ve en fazla yük taşıyan 4üncü, 5inci bel omurları ve linçi kuyruk sokumu omuru arasındaki kısımlar (ağrı bacaklara yayılabilir), leğen kemiği (pelvis) ve uyluk kemiği arasındaki geniş kalça eklemi (ağrı kasığa, kalçaya ya da dize yayılabilir), eldeki uç parmak eklemleri ve özellikle başparmak kökündeki eklem (kişinin cisimleri kavramada zorluk çekmesine neden olur), diz eklemi (yürümede, merdiven inmede ve çıkmada zorluğa neden olur) ve ayak baş parmağı (yürüme ağrılı bir hal alabilir).
Tanı
Osteoartroz hastalığını düşündürecek yakınmalar varsa; eklem sorunlarını artıran ve azaltan faktörler sorularak daha sonra kas iskelet sisteminin muayenesi, sorunlu eklemlerin radyolojik incelemesi ve gerekli laboratuvar testleri yapılarak, eklem sorununun osteoartroza mı yoksa başka bir nedene mi bağlı olduğu araştırılır. Bu incelemeler ile kesin tanı konulamıyor ise veya eklemde osteoartroz yanında eşlik eden başkaca bir sorunun varlığından şüpheleniliyor ise daha ileri tetkikler de gerekebilir. Örneğin; Manyetik Rezonans Görüntüleme gibi radyoloji ile ilgili tetkikler veya Nükleer Tıp incelemeleri gibi.
Tedavi
Osteoartroz hafif bir rahatsızlık hissinden ciddi sakatlıklara kadar varabilecek sorunlara yol açabilen bir durumdur. Fakat yaşamı tehdit eden bir hastalık değildir. Ağrıyı azaltmak ve hastanın daha özgürce hareket etmesini sağlamak için yapılabilecek pek çok şey vardır. Tedavi hastanın gereksinimlerine ve yaşam tarzına göre uyarlanmalıdır.
Hekim önerisi ile kullanılacak olan ve ağızdan alınan ilaçlar ağrı ve eklem şişliğini azaltacaktır. Bu ilaçların mide sorunlarına neden olabileceği, karaciğer, böbrek ve bazı kan hastalıklarını olumsuz yönde etkileyebileceği göz önünde bulundurulmalıdır. Ağrıyan bölgeye sürülecek ilaçlar osteoartritin olduğu ekleme ve çevresine doğrudan sürülebilir. Bunlar ağızdan alınan ilaçlar ile birlikte kullanılabilir. Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon uzmanı hekim tarafından, hastanın genel durumu ve osteoartrozlu eklemin durumu göz önüne alınarak çeşitli fiziksel tedavi yaklaşımları (FTR yaklaşımları) planlanabilir:
• Yüzeyel sıcak uygulamalar (sabah tutukluğunu azaltır, adalelerin gevşemesine yardımı olur, egzersiz öncesinde kullanılır, 20 dakikadan fazla uygulanmamalıdır)
» Soğuk uygulamalar (ağrının ve şişliğin azalmasına yardımcı olabilir, aktivitelerden sonra kullanılabilir, 15 dakikadan fazla uygulanmamalıdır)
« Masaj (adalelerin gevşemesine yardımı olur, dolaşımı artırır)
• Derin ısıtıcılar (Ultrason, Kısa Dalga Diatermi, Mikrodalga Diatermi; o bölgedeki metabolizmayı, kan akımını artırırlar, dokuyu ısıtırlar)
Diğer bazı tedavi yöntemleri: Hidroterapi
Kasılmayı azaltır, egzersiz yapmaya uygun ortam hazırlar, elektroterapi; TENS (ağrıyı kontrol eder); mekanik yöntemler (örneğin bir alet yardımıyla çekme olarak tanımlanabilen traksiyon bel veya boyun bölgesine uygulanabilir, kasılma ve ağrıyı azaltır).
Hasta kilolu ise ve dizde, kalçada, belde veya ayak eklemlerinde osteoartroz varsa kilo vermek şikayetleri azaltacaktır. Eklemin şiş ve ağrılı olduğu dönemlerde istirahat ettirilmesi uygun olur. Diz osteoartrozu olan hastalara ekleme binen yükü azaltmak için baston önerilir. Egzersiz hem kilo vermeyi, hem de formu korumayı sağlayacaktır. Eklem hareket açıklığını koruyan egzersizler; normal eklem hareketlerinin korunmasına, eklem sertliğinin azalmasına ve ayrıca esnekliğin devam ettirilebilmesine yardımcı olur. Adaleleri güçlendirmek için ağırlık ile yapılan egzersizler yararlı olacaktır. Bu egzersizler haftada 3-4 kez yapılabilir. Seanslar arasında bir gün dinlenmeye olanak tanınmalıdır. Dirence karşı egzersizler bir ağırlığı çekerek, iterek veya kaldırarak yapılır. Bu ağırlığın ne kadar olacağı adalelerin gücü saptandıktan sonra belirlenecek ve giderek artırılacaktır. Dolayısıyla hafif ağırlıklar ile başlanmalı, tekrar sayısı ve ağırlık miktarı yavaşça artırılmalıdır. İzomerik adı verilen egzersizler eklemi hareket ettirmeden adaleleri kasarak yapılır.Bu osteoartrozlu eklemin etrafındaki ekleme bağlanan adaleleri güçlendirmek için yararlı bir egzersizdir.
Enjeksiyonlar
Şişlik olan eklemde eklem sıvısının neden olduğu gerginliği ve eklem içi basıncı azaltmak için eklemde artmış olan sıvıyı boşaltmak amacı ile enjeksiyon yapılabilir. Ekleme yapılan enjeksiyondan sonra ağrı azalacağı için, farkında olmadan eklemin fazla zorlanması ilerde ağnnın artmasına neden olabilir. Dikkatli olunmalıdır. Şişlik ve ağrı yakınmaları için osteoartrozlu ekleme direkt olarak ilaç enjekte edilebilir. Kayganlaştırıcı madde enjeksiyonlarında eklemde doğal olarak bulunan maddeye benzeyen bir sıvı kullanılmaktadır. Eklemin daha akıcı kullanılması amacı ile yapılmaktadır.
Cerrahi
İlaç, egzersiz ve FTR yaklaşımları ile tedavi edilemeyen osteoartroz olgularında cerrahi yaklaşımlar söz konusu olabilir.
-Artroskopi (küçük kesilerden uygulanan özel aletler ile eklemin iç kısmı incelenir, kıkırdaktaki pürüzleri giderebilir ve kopmuş kıkırdak parçaları temizlenebilir),
-Osteotomi (kemiğe müdahale edilen bu yöntemle kalça ve diz ekleminin yük taşıyan yüzeyi değiştirilir),
-Total eklem replasmanı (bu yöntemde tüm eklem çıkarılır ve yerine yapay eklem yerleştirilir).
Cerrahi yaklaşımlar sonrasında hasta en kısa zamanda hareketlendirilmeli, yürütülmeli ve günlük yaşamında bağımsız olabilmesi için aktif bir rehabilitasyon programı uygulanmalıdır.